Kiệt tác của Henri Matisse là ngôi sao chói lọi, thu hút mọi người xem trong một cuộc triển lãm các họa phẩm trứ danh của hai nền mỹ thuật Nga-Pháp mượn được từ các viện bảo tàng của Nga ở Moscow và St.Petersburg. Giá như lúc này đây bạn được tận mắt thấy tuyệt tác hoành tráng, gây ấn tượng sâu đậm ấy nhan đề “Vũ khúc” (The Dance), trưng bày tại Bảo tàng Viện Hàn lâm Hoàng gia Anh thì hay biết mấy.

Được nhà sưu tầm Sergei Shchukin đặt vẽ năm 1910 để treo tại đại sảnh mênh mông trong lâu đài Trubetskoy của ông ở Moscow, tác phẩm bậc thầy này đánh bật bất cứ họa phẩm nào treo gần nó. Tại Bảo Tàng Viện Hàn Lâm Hoàng Gia Anh, nó được treo cạnh một kiệt tác tiền Lập thể (pre-Cubist) của Pablo Picasso và đối diện một trong những kiệt tác lừng danh nhất của Bonnard mà bạn chưa hề được thưởng ngoạn bao giờ.
Cho dù đã bao lần bạn được thấy những bản in lại của kiệt tác “Vũ khúc” đi chăng nữa thì lần này được thực sự đứng trước tuyệt tác có một không hai này chắc chắn bạn sẽ cảm thấy bị choáng ngợp, bởi màu xanh lục và xanh lơ của phần phong cảnh càng trở nên dữ dội, mãnh liệt hơn khi nó làm nền tương phản cho màu đỏ da cam của năm nữ vũ công đang nhảy múa, hình thể của họ choáng hết bề mặt tác phẩm (259.7cm x 390.1cm).

Không giống bức cứ tác phẩm hội họa nào mà tôi đã được biết, “Vũ khúc” hình như toát lên hai tốc độ, nhanh và chậm, khi nhịp điệu tăng lên thành một cuộc nhảy múa quay cuồng trong một trạng thái mê ly, ngây ngất, kết quả của những động tác nhịp nhàng với tốc độ cứ tăng dần lên đến đỉnh điểm của cuộc vui. Hình dáng các vũ công, mỗi người mỗi vẻ trong các tư thế điển hình, nổi bật trên nền xanh lam của bầu trời hay của biển cả mênh mông, những con người khổng lồ đó trông như thể đang say sưa khiêu vũ bên mép lề của trái đất, ngay trước mắt ta vậy.
Quan sát kỹ ta mới thấy Matisse đã sử dụng tài tình như thế nào những đường cong của những cánh tay sải dài, chân rướn cao, ngực tròn, bụng và mông để nối người này với người kia thành một vòng tròn khép kín. Ta cũng thấy rõ ràng ông đã tạo được một không gian sâu lắng đến diệu kỳ, huyền ảo, trong khi vẫn nhấn mạnh vào tính phẳng của không gian bề mặt bức tranh.

Sự tập trung cao độ những nỗ lực và tinh thần của các vũ công trong động tác nhảy múa của họ được thể hiện hoàn toàn qua sắc màu và đường nét dường như tới mức có thể bùng nổ bên ngoài khuôn khổ của bức tranh.
Bạn sẽ thấy nhân vật thứ hai từ bên trái được miêu tả tuyệt vời như thế nào: đầu và vai hơi cúi, dường như vũ công này muốn ngừng vòng quay đang sôi động. Đồng thời bốn trong số năm vũ công đều chạm lề khung tranh, điều  này đủ nói lên vũ khúc quay cuồng đến đỉnh điểm của cuộc liên hoan bất tận. Ở mỗi điểm xảy ra tình huống hình ảnh căng thẳng cực kỳ tinh vi và khéo léo đó lại tiếp theo bằng phút giây thư giãn, chùng xuống khi mắt ta bị hút vào những mảng màu xanh lam và xanh lục qua các cánh tay và đôi chân dài của các vũ công.

Ta chỉ thấy được khuôn mặt của một vũ công, nhưng qua nghệ thuật sử dụng sắc màu, Matisse đã diễn tả được niềm say mê vô tận của họ trong một tác phẩm tương hợp về hình ảnh với chính tiết mục vũ khúc “giai điệu mùa xuân” (Rite of Spring) của Igor Stravinsky, do vũ đoàn ba lê Diaghilev của Nga sang biểu diễn tại Paris năm 1913 vậy.
Bốn viện bảo tàng nổi tiếng của Nga, VBT Hermitage, VBT Pushkin, VBT Tretyakov và VBT Quốc gia Nga, đều đã hào phóng cho mượn các tác phẩm của họ tạo nên một cuộc trưng bày đủ để kể lại câu chuyện về những cuộc giao lưu mỹ thuật giữa Pháp và Nga vào 25 năm cuối thế kỷ 19 và 25 năm đầu thế kỷ 20 (1870-1925). Những cuộc giao lưu phong phú và đa dạng này được mở đầu nhờ những tác phẩm của các họa sĩ sa lông Pháp theo lối cổ điển được đưa vào Nga cuối thế kỷ 19, thông qua những môn đệ của họ ở St. Petersburg và Moscow. Trong số những người này có cả Ilya Repin, nghệ sĩ hiện thực vĩ đại của Nga. Tuyệt tác cỡ lớn của ông vẽ chân dung Tolstoy đi chân đất, vận áo choàng thụng của nông dân vẫn là hình tượng được ngưỡng mộ, một trong những tác phẩm hội họa nổi tiếng nhất của nền mỹ thuật Nga.

Bức tranh nghiên cứu có màu sắc trong trẻo vẽ năm 1878 của Vasily Polenov về khu sân sau nhà vào một buổi trưa hè, như một bức ảnh chụp nhanh vô cùng súc tích cảnh một ngôi nhà gỗ ván tàn tạ, với một vài cháu bé chơi đùa trên con đường đất bên nhà, có được độ trong sáng như của tranh Corot. Trong khi tác phẩm “Tuyết tháng Chín – Tuyết Đầu mùa”, 1903, (September Snow) của Igor Grabar lại thể hiện biệt tài của một họa sĩ Nga trong việc dung hòa Chủ nghĩa ấn tượng với môi trường đặc thù Nga.
Tuy nhiên những tác phẩm ấy cũng mới chỉ là những món khai vị cho một bữa đại tiệc trước khi bạn bước vào hai phòng rộng mênh mông trưng bày những tác phẩm mỹ thuật do hai thương nhân đồng thời là hai nhà sưu tầm có đầu óc phiêu lưu nhất chưa từng thấy đem từ kinh đô ánh sáng của Pháp về nước Nga: đó là Ivan Morozov và Sergei Shchukin. Bắt đầu từ năm 1897, sang Paris dự các hội chợ thương mại mỗi năm đôi ba lần, hai thương nhân này đã có tầm nhìn sáng suốt, “dũng khí” và khả năng mua các tác phẩm mỹ thuật mà những người chuyên mua bán có tiếng là cự phách trong lĩnh vực này thời kỳ đó như Ambroise Vollard và Paul Durand-Ruel thậm chí cũng không thể bán được cho những nhà sưu tầm sành chơi nhất ở Paris.

Trong hai người, Morozov tỏ ra bảo thủ hơn, chỉ mua những tuyệt tác của Cézanne là người ông hâm mộ, ông cũng thích trường phái Nabis và Dã thú hơn Lập thể. Tác phẩm của Bonnard mà tôi nhắc đến trên kia – một bức tranh toàn cảnh về miền Grasse nhan đề “Vũ điệu mùa Hè” (Summer Dance) là một bức trong cả series tranh mà Morozov đã đặt vẽ vào khoảng 1902 như một lời đáp lại vui tươi đậm chất tư sản đối với tác phẩm vũ khúc “Fandango Bacchie” (Bacchie fandango) của Matisse treo đối diện.
Cả một bức tường lớn treo từng tác phẩm can Cézanne trong đó có cả bức thuộc bộ sưu tập của Morozov: “Cô gái chơi dương cầm: Khúc dạo đầu Tannhauser”, đây là một tác phẩm hội họa thuộc thời kỳ đầu, khi đó Cézanne đã làm cho âm nhạc trở nên hữu hình khi các mẫu hoa văn trên giấy dán tường, thảm và vải bọc ghế tựa hồ như đang chuyển động trong một điệu múa.

Gần đấy ta được thấy một trong những tranh phong cảnh được sáng tác cuối đời Cézanne vẽ Ngọn núi Sainte-Victoire. Trong đó những sự phân biệt rạch ròi giữa bầu trời và mặt đất, giữa đặc và rỗng, bị biến mất trong những nét bút dày đặc xanh lam và xanh lục trong thật mờ ảo mà nghệ sĩ đã đặt vào vị trí chính diện của tác phẩm.
Những điều đó cho thấy hồi đó nước Nga (thập kỷ đầu tiên của thế kỷ XX) người ta đã được chiêm ngưỡng với quy mô lớn, phong phú các tác phẩm của Cézanne. Giá như đưa thêm được các tác phẩm Lập thể của Picasso vào triển lãm thì ta đã có thể đi ngược dòng tiến hóa nói chung của hội họa chủ nghĩa hiện đại thời kỳ đầu thông qua tài sản tranh thuộc quyền sở hữu của hai nhà sưu tập người Nga, gồm những tác phẩm của Gauguin, Cézanne, Picasso, và Matisse sáng tác.

Trong một phòng trưng bày dành riêng cho “ông bầu”, nhà tổ chức nghệ thuật Sergei Diaghilev, chúng ta thấy ngay những tác động lớn lao của hai bộ sưu tập tranh của Shchukin và Morozov đối với thế hệ đang lên của các họa sĩ tiên phong Nga.
Phòng trưng bày này tập hợp tác phẩm của các nghệ sĩ có liên hệ trực tiếp với những xu hướng tiên phong nhất trong nền mỹ thuật Pháp thông qua những mối quan hệ gắn bó của họ với cả Vũ đoàn ba lê Nga lẫn nhà hát.

Ở đây, lần đầu tiên chúng ta được thưởng ngoạn những tác phẩm bậc thầy tầm cỡ thế giới do các họa sĩ Nga sáng tác như Boris Grigoriev chẳng hạn. Bức chân dung tuyệt tác cỡ lớn của ông thể hiện nghệ sĩ kiêm đạo diễn Vsevolod Meyerhold trông rất bảnh trong bộ trang phục thắt nơ trắng, mũ chóp cao và áo đuôi tôm, đi ngang qua sân khấu, hai tay vung cao, một chân gấp cong, một động tác như thể được thực hiện theo điệu của một dàn nhạc jazz đang núp bóng nơi nào đó.
Từ đây cuộc triển lãm dường như bị tụt hẫng khi ta xem tác phẩm của các họa sĩ Nga, những người sau khi đã tiếp nhận ngôn ngữ của Chủ nghĩa hậu-Ấn tượng đã cố gắng tạo cho phong cách hội họa của họ nét biến tấu Nga bằng cách tìm cảm hứng từ mỹ thuật dân gian như thêu ren (embroidery) và in thô (crude print).

Không phải là vì tôi không thích sáng tác của Natalie Gonchaovna, Mikhai Larionov, hay Marc Chagall, nhưng tình thực mà nói, ta phải xem tranh can họ riêng ra, chứ không phải sau khi đã thưởng thức các “kỳ quan” kia. Cũng gần giống như Chủ nghĩa Ấn tượng Mỹ, các tác phẩm can họ nêu lên vấn đề tính độc đáo như là một yếu tố trong cách chúng ta đánh giá một tác phẩm nghệ thuật.
Và khi ta tới phòng trưng bày tác phẩm của các họa sĩ “Lập thể-Vị lai chủ nghĩa Nga” (Cubo-Futurists), thì chính cái tên đó đã nói lên nghệ thuật của họ phát sinh từ đâu. Vấn đề rắc rối ở đây là Pavel  Filonov và Liubov Popova không hề học Picasso và Braque (hai họa sĩ này không nhận dạy học trò) mà họ theo các “họa sĩ Lập thể Phòng khách” (Salon Cubists) như Gleizes và Metzinger. Cho nên người ta không hề ngạc nhiên khi thấy các sáng tác của họ giống như tranh bắt chước của một tác phẩm bắt chước.

Thế rồi đến phòng trưng bày cuối cùng, có điều gì đó diệu kỳ bỗng bừng lên. Hai họa sĩ tiên phong của thế kỷ XX người Nga, Kandinsky và Malevich, đã sáng tạo nên một nền mỹ thuật trừu tượng còn cấp tiến hơn bất cứ nền hội họa trừu tượng nào mà thế giới đã từng biết đến trước đó.
Hãy so sánh kiệt tác “Ô Vuông Đỏ” (Red Square) của Kazimir Malevich, “Chủ nghĩa hiện thực của họa sĩ khi vẽ một nữ nông dân theo không gian hai chiều” (khoảng 1915) với những mảng hình dạng khác nhau gồm màu thuần khiết trong kiệt tác “Vũ Khúc” của Henri Matisse, ta có thể thấy nghệ sĩ Nga đã tiếp thu sâu sắc biết bao từ họa sĩ bậc thầy người Pháp này trong nỗ lực của mình nhằm đưa mỹ thuật về “độ căng thuần túy của màu và hình”.
Và trong tuyệt tác “Bố cục VII” (Composition VII), 1913, của Wassily Kandinsky, dường như sự bùng nổ của đường nét và màu sắc mà Matisse đã cố ghìm nén trong tác phẩm “Vũ Khúc” giờ đây đã bị châm ngòi cho nổ tung ròn rã biết chừng nào!
ĐIỀN THANH
Sưu tầm và giới thiệu
Theo bài “From Russia A Show that will make you want to dance with pure joy” của Richard Dorment, đăng trên tạp chí Điện tín ngày 23/1/2008
(Trích từ báo Thông Tin Mỹ Thuật Trường ĐH Mỹ Thuật Tp.HCM số 23-24 tháng 11 năm 2008)